چكيده
رساله‌ي حاضر كه با
عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطيت ايران با تكيه بر ايالات چهارگانة
تهران، آذربايجان، يزد و بوشهر (۱۳۱۳-۱۳۲۶هـ.ق) تدوين شده است، به بررسي
مباني تعارضات بازرگانان و حاكميت به عنوان علل مشروطه‌خواهي آنان و نقش و
سهم اين گروه اجتماعي در به ثمر رسيدن جنبش مشروطه و حيات نظام مشروطيت تا
بمباران مجلس اول مي‌پردازد. پرسش اساسي پيش روي پژوهشگر اين است كه: «علل و
عوامل مشروطه‌خواهي بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطيت تا به توپ بسته
شدن مجلس اول چه بود؟».
فرضية اصلي تحقيق اين كه:
«بازرگانان به عنوان ركن اصلي بازار، يكي از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و
براساس جايگاه اجتماعي و اقتصادي خود به ايفاي نقش در مسايل مي‌پرداختند.
آنان با آغاز دوره‌ي حكومت قاجارها و سلطه‌گري دول روس و انگليس با وضعيت
بدتري مواجه شدند؛ ضعف حكومت مركزي و سلطة حكام ستمگر و قدرت‌هاي خارجي،
بازرگانان ايران را به مقام متضررترين قشر اجتماعي تنزل داد. اين امر باعث
افزايش تضاد بازرگانان و حاكميت شد. بي نتيجه ماندن تلاش‌هاي گروهي
بازرگانان براي مقابل با تهديدات داخلي و خارجي باعث شد تا آنان آگاهانه
براي تحقق خواسته‌هاي تاريخي خود از فعال‌ترين گروههاي اجتماعي در جريان
مشروطيت شوند.
يافته‌هاي اساسي رساله‌ي حاضر اين كه: «۱ـ
بازرگانان ضمن خودآگاهي دروني و كسب علم و تجربه به خصوص از نيمه‌ي دوم قرن
نوزدهم ميلادي به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهديدات داخلي و سلطة
خارجي به واكنش‌هاي سياسي و تجاري تست بزنند. اما سلطة سنگين اين دو مانع
اصلي بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شديد اقتصادي كشور را به حاكميت سياسي و
سياست‌هاي اتخاذي آن نسبت مي‌دادند و با اين فكر، در اصلاح امور با جنبش
مشروطه همراه شدند. ۲ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطيت شامل حمايت مالي از
تجمعات و اراية فكر و انديشه در اهميت قانون مداري و ايجاد حكومت مركزي قوي
و جمهوريت بود. بازرگانان روشنفكر و عمده با اخذ تجربيات از نظام سياسي
دول اروپايي به تاليف آثار و اراية نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از
جمله آنان طالبوف، زين‌العابدين مراغه‌اي، تقي اف، حاج حسين امين‌الضرب،
ميرزا محمود تاجر اصفهاني، محمدتقي مازار و معين‌التجار بود. ۳ـ سهم
بازرگانان از برقراري مشروطيت، گنجاندن خواسته‌هاي خود در اصول قانون اساسي
و متمم آن و تلاش براي قانونمند كردن همة امور ايران بود. حضور جدي و
تلاشگر آنان در مجلس اول و كميسيون‌هاي آن و عضويت در انجمن‌هاي ايالتي و
ولايتي و حمايت از نظام مشروطيت در برابر بقاياي مستبدان و سنگ‌اندازي
خارجي‌ها و اراية طرح‌هاي ملي در اقتصاد و... از موارد ديگر سهم بازرگانان
از مشروطيت بود.
«فهرست كلي مطالب»
بخش اول/ ساختار جامعه شهري و پيشينه‌ي تحول‌خواهي بازرگانان ايران ….
فصل اول: ساختار جامعه شهري و هرم قدرت در ايران دوره‌ي قاجار……………………………….
فصل دوم: مسايل بازرگانان و واكنش‌هاي آنان پيش از جنبش مشروطه‌خواهي ……………………
بخش دوم/ نقش بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران ………………………..
فصل اول: نقش بازرگانان در جريان مشروطه در تهران …………………………………………………
فصل دوم: جريان مشروطه‌خواهي بازرگانان در سه ايالت آذربايجان، يزد و بوشهر ………………
بخش سوم/ سهم بازرگانان از تشكيل نظام مشروطيت تا بمباران مجلس اول
فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ي اول و تصميم‌گيري‌هاي آن ……………………………
فصل دوم: فعاليت‌هاي حمايتي بازرگانان ايران از مشروطيت در خارج از مجلس ………………..
نتيجه ……………………………………………………………………………………………………………….
فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………
ضمايم (اسناد و تصاوير)……………………………………………………………………………………….
«فهرست جزئي مطالب»
مقدمه ا
ب
ج
د
بررسي منابع و مآخذ
الف: منابع عمومي
۱ـ روزنامه‌ها ۱
۲ـ اسناد ۴
۳ـ تاريخ مشروطه ايران ۵
۴ـ كتاب آبي ۶
۵ـ تاريخ بيداري ايرانيان ۶
۶ـ سياحتنامه ابراهيم‌بيك ۷
۷ـ كتاب احمد و مسالك المحسنين ۹
۸ـ خاطرات بهرامي ۱۰
۹ـ خاطرات احتشام‌السلطنه ۱۱
ب: منابع تبريز
۱ـ قيام آذربايجان و ستارخان ۱۳
۲ـ رجال آذربايجان در عصر مشروطيت ۱۳
۳ـ قيام آذربايجان در انقلاب مشروطيت ايران ۱۴
۴ـ تاريخ انقلاب آذربايجان و بلواي تبريز ۱۴
۵ـ روزنامة انجمن تبريز ۱۴
ج: منابع بوشهر
۱ـ سفرنامه سديدالسلطنه ۱۵
۲ـ گزارش‌هاي سالانه سرپرسي كاكس ۱۶
۳ـ روزنامه مظفري ۱۶
د: منابع يزد
۱ـ كشف الحقايق ۱۷
۲ـ نشريات ۱۸
۳ـ خاطرات ارباب كيخسرو شاهرخ ۱۸
بخش اول: ساختار جامعة شهري و پيشينة تحول‌خواهي بازرگانان ايران
فصل اول: ساختار جامعة شهري و هرم قدرت در ايران دوره‌ي قاجار
مناسبات ارگ، مسجد و بازار ۲۰
روابط روشنفكران و بازرگانان در دوره‌ي قاجار ۲۳
ويژگي‌هاي بازرگانان ۲۶
فصل دوم: مسايل بازرگانان و واكنش‌هاي آنان پيش از جنبش مشروطه‌خواهي
۱ـ مباني تعارضات و بحران‌هاي بازرگانان:
الف: عوامل داخلي ۲۷
ب: عوامل خارجي ۳۰
ج: رشد و ارتقاي سطح آگاهي سياسي و اجتماعي ۳۳
۲ـ تلاش‌هاي اصلاح‌گرانة بازرگانان پيش از مشروطيت
الف: واكنش‌هاي سياسي بازرگانان
۱ـ۱ـ تشكيل مجلس وكلاي تجار (۱۳۰۱هـ.ق) ۳۴
۱ـ۲ـ بازرگانان و جنبش تنباكو (۱۳۰۸هـ.ق) ۳۶
ب: واكنش تجاري بازرگانان
تشكيل كارخانه‌ها و شركت‌هاي تجاري ۴۰
بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران
فصل اول: نقش بازرگانان در جريان مشروطيت در تهران
علل و زمينه‌هاي تحصن تجار به حرم عبدالعظيم (۱۳۲۳هـ.ق) ۴۳
وقايع منجر به مهاجرت صغري و دوران مهاجرت كبري و نقش بازرگانان ۴۷
فعاليت فردي بازرگانان در تهران در جنبش مشروطيت :
۱ـ خانواده‌ي امين‌الضرب ۵۸
۲ـ ميرزا محمود تاجر اصفهاني ۶۶
۳ـ حاج محمدتقي بنكدار و برادرش حاج حسن ۶۸
۴ـ حاج محمداسماعيل مغازه‌اي ۷۰
۵ـ حاج آقامحمد معين التجار بوشهري ۷۲
۶ـ ميرزا جوادخان سعدالدوله ۷۵
۷ـ حاجي محمدتقي شاهرودي ۷۸
۸ـ حاجي محمدعلي شالفروش ۷۹
فصل دوم: جريان مشروطه‌خواهي بازرگانان در سه ايالت آذربايجان، يزد و بوشهر
۲ـ۱ـ نقش بازرگانان در جريان مشروطه‌خواهي تبريزيان:
اهميت تبريز ۸۲
جنبش مشروطه‌خواهي در تبريز ۸۳
بازرگانان تبريزي در مشروطيت:
۱ـ علي مسيو ۸۶
۲ـ حاجي علي دواچي ۸۷
۳ـ حاج مهدي كوزه‌كناني ۸۷
۴ـ حاج زين العابدين مراغه‌اي ۹۱
۵ـ ميرزا عبدالرحيم طالبوف تبريزي ۹۳
۲ـ۲ـ نقش بازرگانان يزد در جنبش مشروطيت
اهميت يزد ۹۷
حاج محمدتقي مازار و مشروطيت ۹۹
بازرگانان زرتشتي يزد و مشروطيت
۱ـ خاندان جمشيديان ۱۰۰
۲ـ خاندان جهانيان ۱۰۳
۲ـ۳ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطيت
اهميت بندر بوشهر ۱۰۶
نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطيت ۱۰۹
بخش سوم: سهم بازرگانان از تشكيلات نظام مشروطيت تا بمباران مجلس اول
فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ي اول و تصميم‌گيري‌هاي آن
۱ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول ۱۱۴
۲ـ سهم و ايفاي نقش بازرگانان در تصميم‌گيري‌هاي مجلس اول
۲ـ۱ـ ارايه‌ي لايحه استقراض دولت و واكنش بازرگانان در مجلس ۱۱۷
۲ـ۲ـ وزارت ماليه و مساله مسيو جوزف نوز ۱۲۲
۲ـ۳ـ ميزان توجه به خواسته‌هاي تجار در مواد مصوب قانون اساسي و متهم آن ۱۲۵
۲ـ۴ـ وزارت عدليه و مسايل قضايي ۱۲۸
۲ـ۵ـ مباحث وزارت تجارت با وكلاي تجار براي علمي كردن فعاليت‌هاي تجار ۱۳۰
۲ـ۶ـ وزارت ماليه و امور ماليات و امنيت ايالات ۱۳۱
۲ـ۷ـ قرارداد ۱۹۰۷م. روس و انگليس و واكنش تجار ۱۳۳
۲ـ۸ـ سهم تجار در كميسيون‌هاي مجلس ۱۳۴
فصل دوم: فعاليت‌هاي حمايتي بازرگانان ايران از مشروطيت در خارج از مجلس ۱۳۹
تشكيل انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي، انجمن‌هاي سياسي و انجمن‌هاي اقتصادي فعاليت بازرگانان تبريز:
۱ـ در انجمن تبريز ۱۴۰
۲ـ تاسيس انجمن سعادت استانبول ۱۴۴
۳ـ حضور بازرگانان تبريزي در حزب اجتماعيون عاميون ۱۴۵
فعاليت بازرگانان يزد در دوره مشروطه:
۱ـ تشكيل انجمن‌هاي صنفي تجاري ۱۴۶
۲ـ فعاليت دو تجارتخانة جمشيديان و جهانيان در تشكيل بانك ملي و تامين اسلحه مجاهدان ۱۴۷
۳ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظيمات مالياتي يزد ۱۵۰
فعاليت تجار بوشهر در دوره مشروطيت:
تشكيل انجمن نظّار و اكثريت تجار عضو آن ۱۵۳
اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلي و سلطه خارجي ۱۵۴
نتيجه‌گيري: ۱۵۶
فهرست منابع و مآخذ ۱۶۲
ضمايم (اسناد و تصاوير) ۱۷۲
منابع و مآخذ عمومي:
منظور
از عموميت منابع در اين پژوهش، آن دسته از منابعي است كه در مورد چهار
ايالت عمده ايران به ارائه اطلاعات و گزارش پرداخته‌اند و در مورد هر
ايالتي مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در صفحات بعد منابع خاص هر ايالت هم
ذكر خواهد شد.
۱ـ روزنامه‌ها:
از
مهمترين اقدامات اساسي در ايجاد تحول و آگاهي در بين مردم چاپ و نشر
روزنامه بود. اين اقدام در ايران از دورة ناصري شروع شد. روزنامه‌هاي دولتي
تاثير چنداني در بيداري افكار و اذهان مردم نداشتند چون در چارچوب
خواسته‌هاي نظام حاكم و تاييد مقامات مملكتي گام بر مي‌داشتند.
اساساً
تاثير اساسي در تحولات و گزارش از پيشرفت جهان و ايجاد آگاهي در بين
گروههاي اجتماعي از سوي روزنامه‌هاي غيردولتي بخصوص روزنامه‌هاي فارسي زبان
چاپ شده توسط ايرانيان در خارج بود.
روزنامة اختر از سال
۱۲۹۲ هـ.ق توسط آقامحمد طاهر تبريزي از آزاديخواهان در استانبول منتشر شد.
اين روزنامه پيشگام روزنامه‌هاي فارسي زبان در ايجاد زمينه‌هاي جنبش مردم و
اولين روزنامه فارسي بود كه از اهميت قانون سخن مي‌گفت.
دانلود فايل
